اکوسیستم های بیابانی

نوشته :امیر فرح نسب

کارشناسی ارشد منابع طبیعی- محیط زیست- زیستگاه ها و تنوع زیستی

پژوهشگر و محقق محیط زیست و کارشناس بازرس آزمایشگاه معتمد سازمان حفاظت محیط زیست.

مدرس دپارتمان طبیعت گردی میراث فرهنگی کشور در موسسات طبیعت گردی و گردشگری استان اصفهان.

مدرس مبانی محیط زیست و تنوع زیستی در مراکز کانون های پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان اصفهان.

عضو انجمن متخصصان محیط زیست ایران و NGO های زیست محیطی.

اکوسیستم های بیابانی چیست؟

بر خلاف تصور عامه ی مردم که طبیعت را جایی می خوانند که سبزی و گل و گیاه و درخت وجود داشته باشد، در حقیقت این طور نیست. طبیعت به طور کلی به جایی گفته می شود که بدون دخالت انسان شکل گرفته و به وجود آمده باشد. بنابراین با این تعریف یک بیابان- یک کویر و یک صحرای خشک نیز به عنوان طبیعت معرفی می شود. پس از شکل گیری طبیعت بر روی کره ی زمین، اکوسیستم های مختلف بسته به دو فاکتور اصلی توپوگرافی و اقلیم، در هر ناحیه شکل گرفتند و کم کم بر روی کره ی زمین تنوع پیدا کردند. اکوسیستم که از دو واژه ی Ecological system به معنای سیستم اکولوژیکی تشکیل شده، رابطه ی بین زیستمندان و موجودات زنده ی یک منطقه را با محیط زندگی شان نشان می دهد. با توجه به تنوع اکوسیستمی ای که در کشور ما وجود دارد، هر کدام به تفکیک نیازمند حفاظت ویژه و مختص به خود، با توجه به ویژگی های منحصر به فرد هر اکوسیستم می باشند. از جمله اکوسیستم هایی که در کشور ما وجود دارد می توانیم به اکوسیستم های آبی و شبکه ی عظیمی از اکوسیستم های تالابی کشور، اکوسیستم های جنگلی، مرتعی، بیابانی، کویری و استپی اشاره کنیم که همه ی انواع این اکوسیستم ها و بوم سامانه ها بدون دخالت انسان شکل گرفته و فرآیند طبیعی و نقش اکوسیستمی خود را بر روی کره ی زمین به درستی انجام می دهند.

 متاسفانه مدت های بسیاری است که انسان به عنوان یک عامل مخرب در اکوسیستم های مختلف دخل و تصرف کرده و ساختار این اکوسیستم ها را با استفاده از وسایل و فن آوری بر هم زده و خودتنظیمی و ثبات را در اکوسیستم های بکر و طبیعی به یک بحران جبران ناپذیر تبدیل کرده است. برداشت های بی رویه، ساخت و سازهای غیر اصولی و عدم چیدمان درست کاربری ها در کنار یکدیگر و آمایش سرزمین، همچنین آسیب رساندن بر پیکره ی اکوسیستم و خلل در زندگی زیستمندان گیاهی و جانوری آن، سعی در تخریب این بوم سامانه های طبیعی کرده است. هر اکوسیستم چیدمان و ساختار مخصوص به خود را دارد. به طور مثال گونه های گیاهی و جانوری ای که در اکوسیستم های جنگلی شمال ایران ساکن و موجود هستند، مسلماً در اکوسیستم های بیابانی، تالابی یا مرتعی مشاهده نمی شوند، بنابراین هر اکوسیستم تنوع زیستی و گونه های جانوری و گیاهی مختص به خود را دارد.

دو شکل از انواع اکوسیستم های ما در ایران، اکوسیستم های بیابانی و کویری می باشند. در بین عامه ی مردم رایج است که اصطلاح کویر را به جای بیابان به کارمی برند. در واقع بیابان به بخشی از مناطق خشک می گویند که در آن بارندگی کمتر از 50 میلیمتر باشد و حتی ممکن است چندین سال در آن باران نبارد و با کم آبی و تبخیر شدید مواجه باشد و همچنین پوشش گیاهی در آن بسیار ضعیف است. اما کویر به زمین های رسی پف کرده با شوری و نمک بسیار شدید که عموما گیاهان در آن نمی توانند رشد نمایند، می گویند لذا کویر معمولا زمین هایی با شوری بالا و بدون گیاه است که به آن نمکزار نیز می گویند. اکوسیستم های بیابانی و کویری ما در ایران، کم نیستند. در نقاط مختلف کشور، این نوع از اکوسیستم ها پراکنده شده و وجود دارند.

 از جمله ی این نوع از اکوسیستم ها در استان اصفهان می توان به کویر ورزنه اشاره کرد که متاسفانه مدت هاست بخشی از این کویر زیبا به سایت های گردشگری غیر اصولی تبدیل شده که سکوت کویر، آرامش زیستمندان موجود در آن، همچنین اعتراض جامعه ی کارشناسان محیط زیست و منابع طبیعی و گردشگران تورهای طبیعت گردی که بر پایه ی اصول توسعه ی پایدار فعالیت دارند را برانگیخته. طراحی یک چنین سایت های گردشگری در صورتی که به اکوسیستم طبیعی آن منطقه صدمه ای وارد کند قابل قبول نمی باشد. وسعت تلماسه های کویر ورزنه بالغ بر 17هزار هکتار می باشد و تنوع اشکال فرسایش را در این تلماسه ها می توان مشاهده کرد . وجود تپه های ماسه ای طولی، تپه های هلالی، هرم های ماسه ای و امواج روی ماسه ها که در اصطلاح تخصصی به آنها ریپل مارک گفته می شود، چشم انداز بسیار زیبا و بکری را ایجا د کرده که متاسفانه گردشگران غیر اصولی ای که توسط خودروهای مخصوص کویر نوردی بر روی این تپه های زیبا و حساس رانندگی کرده و بدون در نظر گرفتن انواع آسیب های جدی به این اکوسیستم های شکننده، سکوت زیبای حکم فرما در این زیستگاه های منحصر به فرد، چسبندگی دانه های ماسه و عدم شکل پذیری آن توسط فرسایش بادی به طور طبیعی، تنوع پوشش گیاهی بومی که با زیر گرفتن آنها توسط خودروهای خود و برهم زدن آرامش حیات وحش جانوری و خزندگان ساکن در اکوسیستم بیابان و کویر را ایجاد کرده اند، قابل پذیرش نمی باشد، لذا لازم است مسئولین امر در این خصوص تدبیری اندیشیده چرا که بر طبق تعریف اصل توسعه ی پایدار، ما به همان اندازه می بایست از منابع طبیعی بهره مند باشیم که نسل بعد ما نیز به همان میزان، حق استفاده و بهره برداری از این منابع ارزشمند را داشته باشند، اما با این وجود در آینده ای نه چندان دور این نوع از اکوسیستم ها و حتی انواع اکوسیستم های ما در کشور، با استفاده های غیر اصولی از آنها رو به افول و تخریب رفته و جبران این آسیب، امکان پذیر نمی باشد.

به امید ایرانی همیشه سبز، آسمانی همیشه آبی و  هوایی همیشه پاک

پایان

• قبلی
• بعدی